Хонаҳои анъанавии тоҷикона
Дар дохили хонаҳои суннатии тоҷикӣ қолинҳо, гулдӯзӣ, сузанӣ ва курпаҳо ҷузъи асосӣ буда, дар ҳуҷраҳо роҳати хоса эҷод мекунанд. Дар хонаҳои замонавӣ бештар мебелҳои шинос (диван, кресло, мизу курсӣ) гузошта мешаванд, аммо аслан дар хонаҳои оддӣ меҳмононро дар сари «дастархон», дар утоқҳои бо матоъҳои зебо ороёфта пешвоз мегиранд.
Бойчечак
Дар манотиқи мухталифи Тоҷикистон ҷашни аввалин барфҳоро ба таври гуногун меноманд. Дар Помир ин «Гулгардонӣ» аст, вилояти Суғд, аксарият «Бойчечак» меноманд, дар ҷануби ҷумҳурӣ барои ҷашн номи рангин – «Гули сиёҳгуш» ихтироъ шудааст. Аммо, сарфи назар аз номҳои гуногун, кӯдакон – қаҳрамони асосии чорабинӣ, дар ҳама ҷо ин идро маҳз ҳамин тавр ҷашн мегиранд.
Ҷумҳурии Тоҷикистон кишвари кӯҳистон аст. Кӯҳҳо ва доманакӯҳҳо барои зимистон бо як курпаи ғафси барф печонида шуда, муддати тӯлонӣ либосҳои сафеди барфпӯши худро намепартоянд ва танҳо нурҳои аввалини нарми офтоби баҳорӣ онҳоро об карда, мӯъҷизаи ночизро ошкор мекунанд. – саракҳои хурди каҳрабои гулҳои нозук. Инҳо барфпӯшҳо, аввалин навдаҳои нарм дар пояҳои тунук буда, аз зери барф рахна мекунанд, далели раднашавандаи фарорасии баҳори деринтизор аст, ки аз қадимулайём барои тоҷикон ҷашни фархунда шуда буд.
Аввалин бачаҳое, ки гули «бойчечак» ёфтаанд, бахти ҳақиқӣ ҳисобида мешаванд. Тамоми рамаи бачагон аз паси у ба куҳистон давида, гул чида, ба модарону хохарон, муаллимон — хамаи занон хамчун, рамзи чавонӣ ва зебоӣ медихӯҳанд. Занон, ки тӯҳфаро қабул карда, ба чашмонашон гулро мемоланд, ба Худованди мутаъол барои интизории баҳор шукргузорӣ мекунанд ва кӯдаконро бо шириниву меваю қаннодӣ пазироӣ мекунанд.
Баъдан дар ҳар хонавода палави суннатӣ омода карда мешавад, ки онро «Оши бойчечак» меноманд ва тибқи анъана тамоми хешу табор ва хешу табор гирд оварда мешаванд.
Ҷашн як навъ омодагӣ ба Наврӯз – ҷашни асосии баҳор аст.
Бузкашӣ – мусобиқаи аспдавонӣ
«Бузкашӣ» як мусобиқаи аспдавонӣ буда, аз замони Чингизхон маълум аст ва то кунун ҳам аҳамияти худро гум накардааст. Имрӯз ин маъмултарин намуди варзиш аст, ки аз иштирокчиён ҷасорат, чусту чолокӣ ва нерӯ талаб мекунад. Тақрибан ҳамаи кишварҳои Осиёи Марказӣ бо ин ё он версияи ин бозӣ ошно ҳастанд ва барои ҳаққи худ номидани он мубориза мебаранд. Аммо ин амал ягон чорчуба ва сархадро эътироф намекунад ва Точикистон метавонад ба таври хакконй бо варзишгарони худ — аспсаворон фахр кунад, ки ба завки бостонй мазмуни тоза бахшидаанд.
Як вактхо ин шавку хавас комилан стихиявй буд. Барои рақобат дар маҳорат, қувват ва қобилияти мондан дар зин, қабилаҳои оилавӣ, тамоми деҳаҳо ва ҳатто ноҳияҳо аксар вақт берун мерафтанд.
Ростӣ, вакте ки ҳазорҳо савораҳо дар майдон чамъ шуданд, издихом ба вуҷуд меояд ва унсурхои бозӣ бетаъсир мемонд. Бинобар ин карор дода шуд, ки дастахо ташкил карда шаванд. Дар аввал онҳо 12 нафар, баъд 10, 8 ва 5 нафарро ҷамъ карданд. Имрӯз шумораи оптималии варзишгарон чор нафар аст, ки онро қоидаҳои байналмилалӣ муайян мекунанд. Бо вуҷуди ин, тамоми даста аз 10 бозигар иборат аст, ки дар давоми бозӣ ҳамеша ҳамдигарро иваз мекунанд ва ба бозӣ қувваҳои тоза меоранд. Хол он ки хам саворахо ва хам аспхо хеле душвор ва ба маънои томаш, зеро лошаи буз (бе сар) одатан 30—40 ва баъзан 50—60 килограммро ташкил медихад.
Қоидаҳои бозӣ хеле соддаанд: ба иштирокчиёни ду дастаи рақобаткунанда лозим аст, ки лоша («улак»)-ро ҳарчи зудтар аз замин бардоранд ё аз ҳариф гирифта, ба дарвозаи худ оваранд. Ҳамаи ин бояд ҳарчи бештари маротиба анҷом дода шавад. Масофаи байни дарвозаҳои ҳарифон 300-400 м ва паҳнои майдони бозӣ 20-30 м аст. Баъди хар як «туб» ба дарвоза «улак» ба маркази майдон баргардонда мешавад. Қоидаҳо ба шумо имкон медиҳанд, ки онро аз рақибон дур кунед ва бо ҳар роҳ онро ба бозигарони худ интиқол диҳед.
«Улак»-ро ба зин ё худ банданд, аспи рақибонро афтонда, тарсондан, рондан, нигоҳ доштан, бо қамчин задан, ба пои қафо бардоштан қатъиян манъ аст. Танҳо аспи шумо иҷозат аст, ки бо қамчин занад.
Вақти бозӣ – 15 дақиқа. Аммо агар дар майдон мусовӣ анҷом шавад, пас 15 дақиқаи дигар илова карда мешавад ва дар сурати умуман натиҷа надодан, аз ҳар даста як бозигар интихоб карда мешавад, ки ӯ бояд дар давоми 10 дақиқа натиҷаи вохӯриро ҳал кунад.
Гуштингирӣ
Гуштингирӣ гӯштини қадимии миллии тоҷикон аст. Он, чун қоида, дар либоси миллӣ бо камарбанди нарм гузаронида мешавад. Унсурҳои забт кардан мумкин аст барои ҳама ҷо анҷом дода шавад, хоҳ он камар, остин ва ё паҳлӯи халат. Гирифтан аз камар манъ аст, аммо ба воситаи по партофтан иҷозат аст. Ғолиб он касест, ки тавонист рақибро бо пушт ба поён партояд (ҳатто ламс бо як китф ба ҳисоб меравад). Вақти спарринг – 10 дақиқа.
Гуштингирй таърихи хеле кадима дорад, ки аз дигар намудхои гуштини тарзи озод кадимй нест.
Муҳорибаҳо одатан бо суръати тез сурат мегиранд, ки бо қадамҳои сершумор, ҳама намуди ҷорӯбзадаҳо, зарбаҳо ва партовҳо бо камарбандӣ пур мешаванд. Ба гӯштини тоҷикӣ чангҳои “шокӣ” низ хос аст, ки ба ҷуз ин навъи он дар ҳеҷ ҷои дигар машқ нашудааст.
Дар рузхои мусобика мувофики анъана чангхои аввалро бачагон, баъд наврасон огоз мекунанд ва танхо баъд ба «гилем» варзишгарони номдор медароянд. Устодони “гуштингир”-ро дар Тоҷикистон бо эҳтиром “полвон” – қаҳрамон меноманд, онҳо дар байни мардум маҳбубият ва эҳтироми зиёд доранд.
Чавгонбозӣ
Чавгонбозӣ – номи тоҷикии ин бозӣ аст, ки имрӯз дар тамоми ҷаҳон бо номи поло аспӣ маъруф аст. Бале, бале, бозии элитаи аристократии Ғарб аз Осиёи Марказӣ сарчашма мегирад. Маънии бозй бо истифода аз калтакчахои дарози чубин ба дарвозаи харифон, бо дави пурраи асп задани туби чубин аст.
Бозӣ дар майдонча бо суръати хеле баланд сурат мегирад, ки андозааш аз 200×120 м зиёд нест. Ду дастаи аспсаворон қувваозмоӣ мекунанд, ки ҳар яки онҳо аз шаш аспсавор иборат аст: 4 ҳамлагар ва 2 ҳимоятгар.
Бозӣ аз ҷиҳати техникӣ хеле мураккаб аст, бинобар ин, иштирокчиён бояд самти ҳаракатро зуд-зуд ва ногаҳон тағир диҳанд, фавран қатъ кунанд ва сипас бо як зарба суръатро баланд кунанд. Бояд гуфт, ки барои ин на фақат робитаи пурра бо асп ва дар зин нишастан боваринок, балки чусту чолокӣ, далерӣ ва чашми тез низ лозим аст. Ҳамаи ин мачмуи сифатхои хатмии иштироккунандагони мусобика мебошад, ки ба онхо имкон медиҳад бо суръати баланд дилпурона зираки карда, тубро аниқ зада, натиҷахои олӣ ба даст оваранд.
Мегӯянд, ки тоҷикони водии Ҳуф ҳатто ду версияи ин бозӣ доштанд. Якум, савора — «гуибехт», дуюм, пиёда — «путбехт». Ба гуфтаи муаллифони асримиёнагӣ, Ҳуф умуман бо бозигарони худ машҳур буд ва аксар вақт берун аз марзҳои ватани худ.
